PISMO ŚWIĘTE NOWEGO TESTAMENTU – ANTOLOGIA POLSKICH PRZEKŁADÓW PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ (1945-2023)

Komentarz do Mt 16:18

I. W tekście mamy do czynienia z grą słów pomiędzy wyrazami: Πέτρος i πέτρα, a w drugiej części z niejednoznaczną metaforą „bram Hadesu”. Fragment jest trudny, aby go poprawnie przetłumaczyć. Ponownie przekłady możemy podzielić ze względu na tradycje: katolicką i protestancką.

Pomocnym tekstem w lepszym rozumieniu Mt 16:18 może być werset J 1:42, w którym imię „Kefas” ewangelista Jan tłumaczy na „Piotr” (praktycznie we wszystkich przekładach tak mamy oprócz BP, której tekst brzmi: „(...) ty będziesz zwał się Kefas, to znaczy opoka”).
Leksem 'piotr', nam współczesnym nic nie mówi, ale greckojęzycznemu odbiorcy wyjaśniał, co oznacza imię Apostoła – "Kefas" (skała, opoka)64 i stąd być może tendencja w przekładach katolickich, aby podobnie próbować wyjaśniać jego znaczenie.

3. Można chyba jednak zgodzić się, że bez wyjaśnienia, co oznacza imię "Piotr", przekaz tekstu jest niejasny. Wydaje się, że zupełnie nieczytelnie brzmi ten fragment w przekładzie SŻ², PD, PL, gdzie grę słów oddano: „skała – kamień”, przez co zatracono sens wypowiedzi. Podobnie i w przekładzie KUL/BL i BW.

Aby poprawnie przetłumaczyć nasz urywek, egzegeci odwołują się do aramejskiego oryginału (bo takim językiem posługiwano się w czasach Jezusa), gdzie w obu wyrażeniach pada słowo כֵּיפָא (kêphâ), które byłoby w obu wypadkach rodzaju męskiego65.

Jednakże niektórzy zauważają, że i w aramejskim kwestia nie jest tak jednoznaczna. Otóż wg śJ różnica w przekładzie aramejskim (syryjskim) jest istotna o tyle, że leksemy Piotr i skała (w przekładzie NŚ – *masyw skalny*) oddano wprawdzie tym samym terminem, lecz imię Piotra poprzedzono męskim zaimkiem osobowym hu, a w drugim użyto żeńskiego zaimka wskazującego: hade’66.

Niektórzy twierdzą, iż literatura pozabiblijna nie zna przypadku imienia: Kêphâ ani Πέτρος67. Dopiero Jezus (lub być może redaktor Mt), nadając nowe imię Szymonowi, próbuje zgrecyzować je, stosując końcówkę męskoosobową – ς dla formy: kêphâ, stąd: Kefas.

W grece ὁ πέτρος oznacza po prostu: kamień68. Być może jednak najbliższym leksemem oddającym imię 'Kefas' był właśnie: 'Petros'.

4. Apologeci katoliccy zwracają jeszcze uwagę na funkcję zaimka: ταύτῃ – "tej" występującego obok rzeczownika πέτρα. Zaimek ten ma znaczenie nie tyle zastępcze, co określające i uwydatniające rzeczownik, o którym wyraźnie, czy domyślnie była mowa wcześniej69 (tu chodziłoby o podmiot: πέτρος).

Dobrym przykładem ilustrującym podobną rolę zaimka wskazującego ταύτῃ jest tekst z Łk 13:31-32, gdzie czytamy:

Jednak z takim poglądem o roli zaimka ταύτῃ nie zgadza się większość protestanckich teologów i sugeruje, że skoro jest on w formie żeńskiej, to wskazuje w domyśle na inny podmiot (np. wiarę – πίστις, ἡ) i komentuje, że to właśnie na wierze w Chrystusa ma być budowany Kościół. Inni z kolei wskazują, że mamy tu do czynienia z alegorią skały (fundamentu) – πέτρα, ἡ, którą jest Chrystus i na Nim będzie zbudowany Kościół, zbór chrystusowy70.

Przekład śJ (NŚ) zawiera nowatorskie określenie: *masyw skalny*, znaczeniem odbiegającym od tradycyjnego pojęcia „skały”, „opoki”, rezerwując takie określenie tylko dla Boga – Iz 44,8.

5. Pewne próby oddania gry słów oryginału obserwujemy w innych tłumaczeniach, np. u profesora Witwickiego71 czytamy:

oraz w przekładzie Synopsy czterech ewangelii72 profesora Wojciechowskiego mamy:

6. "Praktykę" spolszczenia imienia "Piotr", ale w kontekście polemiki z innymi chrześcijanami, omawiał już ks. Jakub Wujek w swoim Nowym Testamencie73 z 1593 r., który pisze (transkrypcja własna wg pisowni oryginalnej – patrz: skan treści i komentarza ks. Wujka – uwaga psnt):

Reasumując, wydaje mi się, że gdyby Jezus pominął nadanie Szymonowi nowego imienia, wypowiedź straciłaby swoją wyrazistość. Stąd uważam, że gra słów jest tu celowa, aby podkreślić związek między Piotrem-Opoką, skałą jako fundamentem, a Jezusem budowniczym (czas przyszły – zbuduję). Zatem, aby poprawnie zrozumieć treść tej wypowiedzi, sensowna wydaje się praktyka, którą stosują przekłady wyjaśniające znaczenie imienia Piotr.

II. Drugim sformułowaniem jest wyrażenie: πύλαι ᾅδου oddawane w większości przekładów jako: „bramy piekielne”.

1. Przekłady: NŚ, PD, KŻ nie tłumaczą leksemu ᾅδης, ὁ – pozostawiając dosłowne: "Hades". Wyrażenie „bramy Hadesu” wydaje się nawiązywać do Hi 38:17. Według mnie – u dzisiejszego czytelnika – rodzi to skojarzenia z mitologią grecką. Hades był bogiem podziemi, otchłani, ale i miejscem dusz, które po śmierci tam zmierzały, celem kary.

W czasach Chrystusa utarło się już obiegowe, pospolite słowo, określające miejsce lub stan człowieka po śmierci. W literaturze hebrajskiej Hades jest synonimem Szeolu (miejsca zmarłych, często tłumaczonego też jako: grób, śmierć, kraina umarłych), a podobne sformułowania widzimy w: Ps 9,13; 107[106] 18; Iz 38,1074 oraz w literaturze qumrańskiej ("bramy śmierci"): 1QH kol. 14 w. 2475. Tak oddaje ten tekst KŻ.

2. „Bramy” jako najpotężniejsza, najsilniejsza część w starożytnych miastach mogą być symbolem potęgi, ale niezbyt trwałej w przeciwieństwie do skały. Aby zwyciężyć nieprzyjaciela należało zdobyć bramy jego miasta. Dziś jednak tłumaczenie "bramy Hadesu" (piekła) jest kompletnie niejasne. Przekład PE chyba najlepiej i najtrafniej oddaje sens tego wyrażenia, mianowicie „potęga śmierci”. Tłumaczenie PJ „oddziały piekła” trochę niezbyt fortunne, kojarzy się raczej z wojskiem, lecz także lepiej oddaje ten zwrot. Dla dzisiejszego odbiorcy metafora bramy, czy wrót jest już niezbyt czytelna i należy starać się znaleźć bardziej odpowiedni ekwiwalent. Dosłowne: "bramy Hadesu" (otchłani, piekielne) itp. sugerują raczej starożytną budowlę niż miejsce, stan czy też potęgę (tu: Hadesu). W tłumaczeniu warto oddać raczej tak, jak PE, aby uniknąć niezrozumiałych „bram Hadesu”.

Najlepsze zatem wydaje się tłumaczenie: „potęga śmierci” lub „potęga piekła/kieł”.

3. Jako ciekawostkę warto nadmienić, że ostatni zaimek: αὐτῆς (jej) – to zaimek rodzaju żeńskiego i może odnosić się zarówno do rzeczownika: skała, jak i do: kościół/zbór, ponieważ oba te rzeczowniki greckie są rodzaju żeńskiego. I tu rodzi się pytanie: "bramy Hadesu" nie przemogą skały (tu wtedy lepiej, aby była to metafora Chrystusa), czy kościoła?

Dalsze pogłębienie tematyki polecam linki:

1. Obronę katolickiego punktu widzenia, pokazując w świetle tekstów ze ST semickie (aramejskie) tło wypowiedzi Jezusa oraz strukturę retoryczną, szeroko omawia artykuł: Czy Piotr to Skała?
2. J. Nolland – The Gospel of Matthew: a commentary on the Greek text, str: 667-676, z serii: The New International Greek Testament Commentary Wm.B. Eerdmans Publishing Co. 2005.
3. L. Morris – The Gospel according to Matthew, str. 418-423, z serii: The Pillar New Testament Commentary Wm.B. Eerdmans Publishing Co. 1992.
4. D.J. Harrington – The Gospel of Matthew, str. 247-248, z serii: Sacra Pagina, published by Liturgical Press, 1991.
5. J. Phillips, III – Exploring the Gospel of Matthew: An Expository Commentary, str. 348-350, z serii: The John Phillips Commentary Series, published by Kregel Publications, 2005.
6. W.D. Davies, D.C. Allison – A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to Saint Matthew, str. 623-634, z serii: International Critical Commentary Series, published by T&T Clark International, 2004. (odnośnie do naszego zagadnienia brak zeskanowanych kilku stron)
7. W.W. Wiersbe – The Bible Exposition Commentary: New Testament: Volume 1, str. 57-59, published by Cook Communications, 2001.
8. D.E. Garland – Reading Matthew: a literary and theological commentary , str. 171-176, z serii: Reading New Testament, published by Smyth & Helwys Publishing, Inc. 2001.
9. C.S. Keener – A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel according to St. Matthew, str. 423-431 (szczególnie: 427-429), published by: Wm.B. Eerdmans Publishing Co, 1999;
10. R.C.H. Lenski – The Interpretation of St. Matthew's Gospel 15-28, str. 624-628; published by: Augsburg Fortress, 1946, 2008;
11. R. Schnackenburg – The Gospel of Matthew, str. 156-160 (szczególnie: 158-159) published by: Wm.B. Eerdmans Publishing Co, 2002;

    Analiza gramatyczno-filologiczna Mt 16:18    

κἀγὼ – pronomen, nominativus 1 persona singularis – zaimek: κἀγώ, κἀμοί, κἀμέ – i ja, a ja, lecz ja, także ja, ja też; właśnie ja, toteż ja, na przykład ja; jak i ja;

δέ – coniunctio – spójnik: zaś, a, i, ale; no i, więc; natomiast, mianowicie; raczej;

σοι – pronomen, dativus 2 persona singularis – zaimek: od: σύ, σοῦ (σου), σοί, (σοι), σέ (σε) – ty; tu: tobie, ci;

λέγω – verbum, indicativus praesentis activi 1 persona singularis – czasownik: mówić, powiedzieć, rzec (komuś coś zrobić), pytać (się), prosić; rozkazywać, zabraniać, zakazywać, zapewniać, oświadczać; opowiadać;

ὅτι – coniunctio – spójnik: że, dlatego, że; ponieważ; dlatego, że; jako, że; gdyż;

σὺ – pronomen, nominativus 2 persona singularis – zaimek: σύ, σοῦ (σου), σοί, (σοι), σέ (σε) – ty;

εἶ – verbum, indicativus praesentis activi 2 persona singularis – czasownik od: εἰμί – być, istnieć, zdarzać się, żyć, dziać się, następować, nastawać, przydarzać się; znaczyć, oznaczać; przebywać; być naprawdę, być obecnym, być dostępnym;

Πέτρος – substantivum, nominativus masculinum singularis – πέτρος, ὁ – (klas.) kamień, kamienny słup graniczny; tu imię własne: Piotr;

καὶ – coniunctio – spójnik: i, a;

ἐπὶ – praepositio (+ dat.) – przyimek: na, do, koło, w, w pobliżu, przy, nad, tam, za, po, obok; z powodu, z racji, dzięki; podczas, przy, w czasie, wtedy;

ταύτῃ – pronomen, dativus femininum singularis – zaimek od: οὗτος, ταύτη, τούτο – ten (właśnie), ta (właśnie), to (właśnie); on, ona, ono;

τῇ πέτρᾳ – substantivum, dativus femininum singularis – rzeczownik od: πέτρα, ἡ – skała, opoka, głaz, kamień; urwisty brzeg (morza); skalisty szczyt, teren, grzbiet; grota, jaskinia;, met. fundament, niewzruszona postawa, *masyw skalny*;

οἰκοδοµήσω – verbum, indicativus futuri activi 1 persona singularis – czasownik od: οἰκοδομέω – budować dom, wznosić, budować, konstruować, stawiać, odbudowywać met. utwierdzać, umacniać, budować, ulepszać (kogoś, coś);

µου – pronomen, genetivus 1 persona singularis – zaimek: ἐμοῦ (μου) od: ἐγώ – ja; tu: mój

τὴν ἐκκλησίαν – substantivum, accusativus femininum singularis – rzeczownik od: ἐκκλησία, ἡ – zgromadzenie, kościół, zbór; społeczność, wspólnota, gmina (religijna, polityczna);

καὶ – coniunctio – spójnik: i, a;

πύλαι – substantivum, nominativus femininum pluralis – rzeczownik od: πύλη ἡ – brama (miasta, domu); wrota, skrzydło drzwi do domu, wejście, przejście, otwór, wąwóz;

ᾅδου – substantivum, genetivus masculinum singularis – rzeczownik od: ᾅδης ὁ – otchłań, podziemie, świat zmarłych; grób, śmierć, hades, piekło; Hades;

οὐ – adverbium – przed samogłoską οὐκ lub przed przydechem mocnym οὐχ – nie;

κατισχύσουσιν – verbum, indicativus futuri activi 3 persona pluralis – czasownik od: κατισχύω – przemagać, przezwyciężać, przewyższać (z gen.); zdołać (coś zrobić), być zdolnym (coś zrobić), przychodzić do sił, nabierać sił; wzmagać się;

αὐτῆς – pronomen, genetivus femininum 3 persona singularis – zaimek od: αὐτός, – ή, – ό – jego, jej, jego;

              Krytyka tekstu Mt 16:18              

16:18 Tekst przekazany w większości rękopisów jednomyślnie, bez znaczących wariantów.

          Wnioski dotyczące Mt 16:18          

Tekst i jego tłumaczenie (interpretacja) ma istotne znaczenie dla nauki Kościoła katolickiego o prymacie Piotra (później papieża). Przekłady w większości Biblii katolickich mogą wypływać z odgórnie przyjętej doktryny, stąd obserwujemy, że tłumacze dodają wyjaśnienie imienia "Piotr" jako: "Skała". Tak oddany tekst jednoznacznie wskazuje, że kościół ma być niejako zbudowany na Piotrze. Biblie protestanckie przekazują tekst dosłownie lub inaczej interpretują imię Piotra, mianowicie – kamień, nie widząc tu żadnej gry słów. Tekst jest jednak na tyle kontrowersyjny, że dokładne ustalenie sensu wydaje się dość trudne.

1. 64) Émile Puech pisze: "Manuskrypty z Qumran pokazują po raz pierwszy właściwy sens aramejskiego słowa kepha, które nie oznacza tylko małego kamienia, jak myślano wcześniej, lecz odnosi się także do "skały", na której orzeł chowa swe gniazdo (11QTgJb 39,28), "do urwiska górskiego" koziorożców (11QTgJb 39,1), gdzie kp᾿ tłumaczy hebrajski termin sl᾿, wyniesioną skałę, na którą wchodzi i na której przebywa baranek oznaczający Mojżesza w 1Hen 89,29,32 (...) Stąd nie ma różnicy, między Képhas-Petros, petra, które tym samym może być toponimem." – wg Manuskrypty znad Morza Martwego a Nowy Testament, ks. Émile Puech w: Qumran, pomiędzy Starym a Nowym Testamentem, Wydawnictwo KUL, Lublin 2009, str. 195; Więcej w EDNT, str. 80-85, s.v. πέτρα oraz Πέτρος. Zob. także: Słownik "A concise greek-english dictionary of the New Testament" w: The Greek New Testament, UBS 1988.
2. 65) A. Paciorek Nowy Komentarz Biblijny, Ewangelia według świętego Mateusza, tom I, cz. 2, Edycja św. Pawła, Częstochowa 2008, str. 127. Zob. także: L. Koehler, W. Baumgartner, J.J. Stamm Wielki słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, , Oficyna Wydawnicza "Vocatio", Warszawa 2008, tom I, str. 464 oraz F. Zorell, S.I. Lexicon Graecum Novi Testamenti, Parisiis 1961, szp. 707;
3. 66) Zob. Wnikliwe poznawawanie Pism, tom 1, str. 1269, hasło: Masyw skalny, wyd. Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. Brooklyn, New York, 2006 USA
4. 67) Tak np. komentarz BP do tego wersetu. Choć niekoniecznie jest to teza ostateczna, zob. np.: http://www.jerusalemperspective.com/Default.aspx?tabid=27&ArticleID=1859. Profesor Joachim Gnilka w zauważa, że w czasach przedchrześcijańskich imię Piotr nie występuje, a znane są natomiast imiona podobne: Petrios, Petraios, Petron i in. za: "Jezus z Nazaretu" wyd. Znak, Kraków 1997, str. 231.
5. 68) Zob. np. w tekście o Syzyfie (pseudo-Apollodor Bibliotheca 1,9,3), który toczył kamień (πέτρος).
6. 69) Tak J. Myśków Zagadnienia apologetyczne, ATK Warszawa 1986, str. 241 i n.
7. 70) Niektórzy protestanccy egzegeci twierdzą, że nie chodzi tu o "wiarę" lub "Chrystusa", gdyż jest to mało przekonywujące zrozumienie w szerszym kontekście, zatem skłaniają się ku interpretacji katolickiej. Zob. O. Cullmann TDNT, tom VI, str. 108, s.v. Πέτρος.
8. 71) Dobra Nowina według Mateusza i Marka, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1958;
9. 72) Oficyna wydawnicza "Vocatio", Warszawa 1999;
10. 73) Faksymile tego dzieła wydało w 1966 roku Polskie Towarzystwo Teologiczne w Krakowie jako: Nowy Testament w przekładzie Ks. Dr Jakuba Wujka T.J. z roku 1593, wstępem i uwagami poprzedził ks. dr Władysław Smereka, Kraków 1966 i tamże na str. XXXVIII powyższy transkrybowany przeze mnie tekst.
11. 74) Warto nadmienić opis z Wojny Żydowskiej Józefa Flawiusza, gdy charakteryzuje filozofie żydowskie oraz wiarę esseńczyków pisze: "(...) a dusze złych ludzi w Hadesie, w miejscu przestępców, gdzie, jak opowiadają mity, niektórzy, jak Syzyf, Tantal, Iksion i Tityos, odbierają kary. (...)" oraz o saduceuszach: "(...) Odrzucacją jednak nieśmiertelność dusz, odbieranie kary lub nagrody w Hadesie". Cyt. za Józef Flawiusz, Wojna Żydowska (ks. 2, VIII.11 oraz 14) z języka greckiego przełożył oraz wstępem i komentarzem opatrzył Jan Radożycki, Oficyna Wydawnicza RYTM 1991, str. 165-166;
12. 75) Zob. P. Muchowski Rękopisy znad Morza Martwego, wyd. The Enigma Press, Kraków 2000, str. 74;