Komentarz do 1Tm 3:16

I. Przez wiele wieków mógł to być jeden z takich wersetów NT, który wskazywał bezpośrednio na bóstwo Chrystusa. Prawdopodobnie jest to fragment starochrześcijańskiego hymnu liturgicznego239. Z punktu widzenia krytyki tekstu fragment jest dość ciekawy i warto poświęcić mu chwilę uwagi.

Na początek zaobserwujmy, że drukowane staropolskie wydania Biblii także dość różnie przedstawiały omawiany werset. Można zaryzykować tezę, że protestancka tradycja translacyjna (wpływ Textus receptus?) skłaniała się raczej do lekcji: Bóg, zaś katolicka (wpływ Wulgaty?) do lekcji: który. Zacytujmy więc głównych240 reprezentantów tamtych czasów.

Przekłady protestanckie:

wg Biblii brzeskiej (1563 r.): wg Biblii gdańskiej (1632 r.)
A bez wątpienia wielkać jest tajemnica pobożności,
iż Bóg zstał się widomym w ciele,
usprawiedliwiony w duchu,
widzian jest od Aniołów,
przepowiedzian jest poganom,
uwierzono mu na świecie i jest wzgórę wzięt do chwały. 		A zaprawdę wielka jest tajemnica pobożności,
że Bóg objawiony jest w ciele,
usprawiedliwiony jest w duchu,
widziany jest od Aniołów
kazany jest poganom
uwierzono mu na świecie, wzięty jest w górę do chwały.

Przekłady katolickie:

wg Biblii Leopolity (1561 r.): wg Biblii Wujka (NT 1593 r.)
A jawnie wielka jest tajemność pobożności,
która objawiona jest w ciele,
usprawiedliwiona jest w duchu,
ukazała się Aniołom,
opowiadana poganom,
uwierzono jej na świecie, wzięta jest w chwale. 		A bez wątpienia wielka jest tajemnica pobożności,
która jest oznajmiona w ciele,
usprawiedliwiona jest w duchu,
okazała się aniołom,
obwołana jest poganom,
wiarę jej dano na świecie, wzięta jest w chwale.

II. Obecnie, w powojennych tłumaczeniach widzimy, że praktycznie wszystkie teksty (oprócz tych, które nawiązują do Biblii gdańskiej tj. NBG, UBG oraz poniekąd UNT) wybierają lekcję z zaimkiem "który". Oczywiście jeszcze drobny komentarz: otóż pierwsze wydania NT Bibli warszawskiej, tzw. Nowy Przekład z 1966 r zawierały wariant: "Bóg objawił się w ciele". Dopiero pełne wydanie tejże Biblii z 1975 roku podawało już wersję, która jest współcześnie powszechnie przyjęta.

1. Trzeba zaznaczyć, że istnieją chrześcijanie (np. wychowani na Biblii gdańskiej, a w krajach anglosaskich zwolennicy King James Version), którzy uważają, że treść 1Tm 3:16 powinna zawierać sformułowanie: "Bóg został objawiony w ciele" i starają się przytaczać argumenty czy to związane z wiarygodnością odpisów, czy też związane z gramatyką tekstu. Twierdzą między innymi, że:

  • rękopisy א A C F G 33 – nie są do końca wiarygodne, ponieważ pierwotną lekcją był wariant z θεός (theos) – Bóg, na co miałaby wykazywać analiza rękopisów w ultrafiolecie;241
  • grecki zaimek ὅς (hos) – jest to zaimek względny rodzaju męskiego, który nie współgra z rzeczownikiem 'mysterion' – μυστήριον – tajemnica, który jest w rodzaju nijakim. Tworzy to dość dziwną, chropowatą gramatycznie konstrukcję (zdanie orzeczeniowe bez wyraźnego podmiotu), co zauważyli też skrybowie i w niektórych rękopisach zaimek ὅς242 poprawiali na ὃ (w rodzaju nijakim, aby współgrał z rzeczownikiem 'mysterion'), tworząc zdanie o wygładzonym stylu.
    W związku z tym, że powstał niezgrabny gramatycznie tekst, uważają więc, że pierwotna była lekcja z θεός (theos). Dalsze szczegóły zob. krytyka tekstu.

2. Zwolennicy lekcji z zaimkiem ὅς twierdzą, że jest to przedpawłowy hymn, włączony w strukturę tekstu bez mocnych powiązań z kontekstem. Powołują się na podobne teksty, które występują w innych pismach św. Pawła i także zaczynają się od zaimka, np. Kol 1:15-17, Flp 2:6-7 itp.

III. Warto jeszcze zauważyć, że niektórzy243 w określeniu ἐν πνεύματι (en pneumati) – usprawiedliwiony został w duchu widzą tu konstrukcję dativus auctoris (agens), czyli oznaczającą sprawcę (osobę) wykonującą daną czynność. Tak rozumianą konstrukcję przetłumaczyć należałoby wyrażeniem: usprawiedliwiony został przez Ducha.
Jednak, jak widzimy, obecnie żaden z polskich przekładów nie tłumaczy tego określenia w taki sposób.

  Analiza gramatyczno-filologiczna 1Tm 3:16  
καὶ – coniunctio – spójnik: i, a;

ὁμολογουμένως – adverbium – przysłówek: niewątpliwie, z całą pewnością, bez wątpienia, jawnie; zgodnie, (z czymś, z dat); naprawdę, zgodnie z powszechnym przekonaniem;244

μέγα – adiectivum – przymiotnik od: μέγας, μεγάλη, μέγα – wielki; potężny, znaczący, silny, wzniosły;

ἐστὶν – verbum, indicativus praesetnis activi 3 persona singularis – czasownik: εἰμί – być, istnieć, zdarzać się, żyć, dziać się, następować, nastawać, przydarzać się; znaczyć, oznaczać; przebywać; być naprawdę, być obecnym, być dostępnym;

τὸ – articulo/pronomen – rodzajnik nijaki: to;

τῆς εὐσεβείας – substantivum, genetivus femininum singularis – rzeczownik od: εὐσέβεια, ἡ – pobożność, religijność, bogobojność; cześć, bojaźń Boga; *zbożne oddanie*;

μυστήριον· – substantivum, nominativus neutrum singularis – rzeczownik: tajemnica; tajemniczy obrzęd, misterium; tajemna nauka, prawda (wiary), rzecz tajemna;

ὃς – pronomen, nominativus masculinum singularis – zaimek: ὅς, ἥ, ὅ: ten, ta, to; który, która, które; on, ona, ono; jaki, jaka, jakie;

ἐφανερώθη – verbum, indicativus aoristi passivi 3 persona singularis – czasownik od: φανερόω – act.: czynić jawnym, objawiać, ukazywać (coś komuś); uczynić znanym, uczynić sławnym (coś); pass.: stawać się publicznie znanym, wychodzić na jaw; objawiać się, ukazywać się, dać się poznać, pokazywać się (komuś z dat.);

ἐν – praepositio (+ dat.) – przyimek: w, na (coś, kogoś); z, przy, blisko, obok, wśród, za, między, u, od, do, pod, przez, przed, podczas, gdy, ponieważ, za przyczyną, za pomocą, przy pomocy, w obecności, z powodu, dzięki, w czasie, w ciągu, podstępem, ze względu; *w jedności*;

σαρκί – substantivum, dativus femininum singularis – rzeczownik od: σάρξ, ἡ – ciało; mięso; człowiek;

ἐδικαιώθη – verbum, indicativus aoristi passivi 3 persona singularis – czasownik od: δικαιόω – act.: usprawiedliwiać, uniewinniać, uwalniać (od czegoś); odpuszczać, naprawiać; uważać za słuszne; pass.: doświadczać dobrodziejstwa, dostępować usprawiedliwienia, być usprawiedliwianym, być uwalanianym (od czegoś) ;

ἐν – praepositio (+ dat.) – przyimek: jak wyżej;

πνεύματι – substantivum, dativus neutrum singularis – rzeczownik od: πνεῦμα, τό – duch, tchnienie, wiatr; powiew, powietrze, podmuch wiatru; dusza, zjawa, życie;

ὤφθη – verbum, indicativus aoristi passivi 3 persona singularis – czasownik od: ὁράω – trans.: widzieć, zobaczyć, spostrzec, dostrzec, ujrzeć (coś); zważać, zauważyć, spostrzegać się; rozważyć (coś); intr.: patrzeć (na kogoś) zwracać uwagę, uważać, pilnować się, czuwać, martwić się; widzieć, uważać, czuwać;

ἀγγέλοις – substantivum, dativus masculinum pluralis – rzeczownik od: ἄγγελος, ὁ – posłaniec, zwiastun, goniec, anioł;

ἐκηρύχθη – verbum, indicativus aoristi passivi 3 persona singularis – czasownik od: κηρύσσω – podawać do wiadomości, ogłaszać, obwieszczać, rozgłaszać, oznajmiać, czynić wiadomym, czynić znanym, publicznie nauczać, rozpowiadać (coś z acc.);

ἐν – praepositio (+ dat.) – przyimek: jak wyżej;

ἔθνεσιν – substantivum, dativus neutrum pluralis – rzeczownik od: ἔθνος, τό – naród, lud (obcy, barbarzyński), plemię; pl. poganie, obce ludy pogańskie, nie Hebrajczycy; narody;

ἐπιστεύθη – verbum, indicativus aoristi passivi 3 persona singularis – czasownik od: πιστεύω – zaufać, wierzyć, dawać wiarę (komuś, czemuś); ufać, zaufać, powierzyć (coś komuś); pass.: przyjmować wiarę; znajdować wiarę, być przyjmowanym z wiarą;

ἐν – praepositio (+ dat.) – przyimek: jak wyżej;

κόσμῳ – substantivum, dativus masculinum singularis – rzeczownik od: κόσμος, ὁ – porządek, ład; kształt, postać, ozdoba, strój; świat, wszechświat, uniwersum, kosmos, niebo, świat ludzi; życie ludzi; zbiór, układ, całość; ludzkość;

ἀνελήμφθη – verbum, indicativus aoristi passivi 3 persona singularis – czasownik od: ἀναλαμβάνω – act.: wziąć (do góry); brać (na siebie); podnosić, zabrać (ze sobą kogoś, coś); przyjmować, zabierać; konfiskować; naprawiać; ugaszaczać; pass.: zostać wziętym (do nieba, do chwały, w chwale);

ἐν – praepositio (+ dat.) – przyimek: jak wyżej;

δόξῃ – substantivum, dativus femininum singularis – rzeczownik od: δόξα, ἡ – chwała, majestat, okazałość, splendor, wspaniałość, blask, przepych, sława, rozgłos; opina, sąd, myśl;
            Krytyka tekstu 1Tm 3:16            
3:16 I. W świadectwach tekstowych spotykamy głównie warianty:
  1. ὅς ἐφανερώθη – (który został objawiony) – Kodeks Synajski (patrz także faksymile Kodeksu Synajskiego) – א, C, G, 33, 365, 442, 2127, ℓ 60, 599, syr, goth, eth; (niektóre rękopisy: 256 l597 mają lekcję: ὅς θεὸς);

  2. θεὸς ἐφανερώθη – (Bóg został objawiony) – (zob. wyżej na załączonym faksymile lub link do Kodeksu Synajskiego2) – korekta drugiej ręki (dodany θεός nad tekstem). W kodeksie Aleksandryjskim (patrz także faksymile Kodeksu Aleksandryjskiego – A2 mamy lekcję θεός, lecz specjaliści twierdzą, że jest to korekta drugiej ręki.

    Pozostałe: C2, Dc, K, L, P, Ψ, 81, 104, 181, 326, 330, 436, 451, 614, 629, 630, 1241, 1739, 1877, 1881, 1962, 1984, 1985, 2492, 2495, Byz Lect; rękopis 88 ma: ὁ θεὸς;

  3. ὃ ἐφανερώθη – w rękopisie D* – zaimek względny rodzaju nijakiego;

  4. ᾧ ἐφανερώθη – 061, it, vg (jako wykrzyknik)

II. Jak wiemy w starożytnych rękopisach słowo: 'theos' – θεός, jako że należało do nomina sacra245, zapisywano skrótem ΘС (z dodatkową kreseczką nad tym skrótem), co bardzo łatwo było pomylić z zaimkiem 'hos' – ΟС – który.

Wystarczyłaby skaza pergaminu (np. przypadkowa kreseczka w literze Ο albo kreseczka nad ΟС, czy też przebicie atramentu z drugiej strony), powodująca odczytanie jako theta – Θ lub ΘС i o pomyłkę nie trudno. Prawdopodobnie to mogło być przyczyną powstania wersji θεός. Niektórzy uważają jednak, że raczej nie omyłkowe odczytanie zaimka jako Bóg, ale powody dogmatyczne stały za wprowadzeniem tej zamiany246.

Być może rozstrzygającym byłoby odkrycie jakiegoś wczesnego papirusu zawierającego nasz fragment, ale obecnie takiego nie posiadamy.

III. Wyczerpującą analizę związaną z krytyką tekstu rozważanego wersetu Czytelnik może znaleźć w artykule na Wikipedii oraz w komentarzu do przekładu PD ze strony Ewangelicznego Instytutu Biblijnego lub w A Textual Commentary of The Greek New Testament Bruce'a Metzgera. Wskazuje się tam m.in., że za zaimkiem względnym ὅς przemawia mocne poparcie najpoważniejszych rękopisów: א* A* C* F G 33 oraz cytaty Ojców Kościoła, którzy przytaczają ten wiersz z zaimkiem względnym.

Ponadto wydaje się, że wersja ὃ w rękopisie D*, czyli zaimek rodzaju nijakiego jest z pewnością "korektą" zaimka ὅς, mającą na celu uzgodnienie rodzaju zaimka w stosunku do słowa μυστήριον (mysterion) – tajemnica, które jest rodzaju nijakiego, co także pośrednio popierałoby lekcję z zaimkiem który.

Autor komentarza w przekładzie PD argumentuje:

W świetle kryteriów wewnętrznych argumenty są jeszcze mocniejsze. Który skryba zmieniałby θεός na ὅς świadomie? Zaimek "który" jest bowiem nie tylko teologicznie bledszy, ale także czyni tekst trudniejszym (ponieważ zaimek względny nie posiada swojego objektu247).

Dodatkowo w krytyce tekstu duże znaczenie ma zasada: Lectio difficilior potior faciliori tj. lekcja trudniejsza wydaje się być bardziej prawdopodobna, dlatego wydawcy tym bardziej wybierają wariant z zaimkiem ὅς.

        Wnioski dotyczące 1Tm 3:16        

Dzisiaj żaden polski przekład nie przekazuje tego wersetu w tradycji tekstu bizantyjskiego (oprócz uwspółcześnionych tekstów Biblii gdańskiej tj. NBG, UBG oraz pośrednio UNT). Jeszcze w pierwszych wydaniach NT Biblii warszawskiej wydawcy umieszczali lekcję: Bóg objawił się w ciele, ale wydania po 1975 roku podają wariant, który powszechnie przyjmowany jest za lepszy, tj. ten, który objawił się w ciele.

Trudno zatem powoływać się na ten werset, aby móc wskazywać na bóstwo Chrystusa.

  1. 239) Listy do Tesaloniczan i pasterskie – z serii Komentarzy KUL-owskich, PSNT, Pallotinum 1979, t. IX, str. 348 i n.
  2. 240) Nie wspominam tu o innych przekładach protestanckich: Stanisława Murzynowskiego (1552), Marcina Czechowica (1577), Biblii nieświeskiej (1572), do których tekstów nie mam dostępu.
  3. 241) Powołując się na badania H.J.M. Milne'go oraz T.C. Skeat'a z The Codex Sinaiticus and the Codex Alexandrinus, London 1951, 1963;
  4. 242) Nota bene zwolennicy wersji z zaimkiem twierdzą, że właśnie ta lekcja jest dowodem na prawidłowość wariantu ὅς.
  5. 243) Zob. A. Piwowar Składnia języka greckiego Nowego Testamentu, § 63, str. 70.
  6. 244) Ostatnie znaczenia wg Wykładu Pisma Świętego Nowego Testamentu ks. prof. Szymanka, Pallotinum, Poznań 1990, str. 412.
  7. 245) Bardzo dobre wprowadzenie i omówienie kwestii nomina sacra można znaleźć w pracy José O'Callaghana, S.I. pt. "Nomina sacra" in papyris graecis saeculi III neotestamentaris, wyd. Biblical Institute Press, Rome 1970, z serii: Analecta Biblica nr 46.
  8. 246) Patrz: S. Haręzga, Pierwszy i Drugi list do Tymoteusza. List do Tytusa z serii: Nowy Komentarz Biblijny, Edycja Świętego Pawła, str. 237, przypis d).
  9. 247) Uwaga psnt: pisownia oryginalna, chodziło pewnie o dopełnienie.